De drie levens van Josef Klein – Ulla Lenze

De Duitse Ulla Lenze woont in Berlijn. Ze heeft al verschillende boeken op haar naam staan, die in Duitsland meerdere prijzen wonnen. De drie levens van Josef Klein is het eerste boek dat naar het Nederlands werd vertaald (door Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen). Voor dit boek werd Lenze geïnspireerd door het leven van haar oudoom Josef Klein. Dit indringende verhaal over deelname aan de Nazi-onderwereld in New York, en de gevolgen daarvan, blijft je bij.

De tekst op het omslag
Het broeit in de straten van New York. Antisemitische en racistische groeperingen wedijveren om de sympathie van de massa en Duitse nationalisten bewieroken Hitler als dé man. Voor de teruggetrokken Josef Klein is Harlem zijn wereld, jazz zijn muziek – en hij is hartstochtelijk radiozendamateur. Zijn technische vaardigheden trekken de aandacht van invloedrijke mannen en voor hij het doorheeft is hij een radertje in een Duits spionagenetwerk. En vervolgens in de Amerikaanse contraspionage – het laatste in ruil voor strafvermindering. Jaren later voert zijn weg naar zijn broer en zijn gezin in naoorlogs Duitsland, en naar Zuid-Amerika, waar hem lang na de gebeurtenissen een poststuk uit Neuss bereikt met daarin een journalistieke reportage over de inzet van de Duitse geheime dienst in Amerika. De basis van De drie levens van Josef Klein is de correspondentie tussen de oudoom van Ulla Lenze, Josef Klein, en diens broer. Het resultaat is een wonderschoon melancholische portret van de familie Klein. En het is onmogelijk niet te zien hoezeer het politieke klimaat van radicalisering, nepnieuws en racisme van die jaren zijn echo lijkt te hebben in de Verenigde Staten van nu.

Vernieuwend perspectief
Het vlotlezende De drie levens van Josef Klein wordt vanuit één perspectief verteld: dat van Josef. Dit is een goede keuze. Het perspectief is namelijk vernieuwend en anders. De periode tijdens en na de Tweede Wereldoorlog wordt hiermee namelijk bezien door Duitse ogen én in de context van de Nazi-onderwereld in New York. De manier waarop Josef in deze onderwereld rolt, een rol speelt, terugkijkt op zijn rol en de gevolgen ervaart, geeft intrigerende en nieuwe inzichten. Josef ervaart continu een mate van angst. Zijn hunkering naar gewoon-zijn, naar verdwijnen, is haast voelbaar. Toch is Josef geen sympathiek personage. Hij wil het aanleggen met de vrouw van zijn broer en denkt in New York haast alleen maar aan zichzelf. Vragen als Wat heeft Josef eigenlijk gedaan om het te voorkomen?, In hoeverre is er sprake van radicalisering? en Is hij wel zo onschuldig? komen daardoor naar voren, welke een interessant denkproces bij de lezer op gang brengen.

“‘Ik werk niet voor de Duitsers,’ zei Josef zachtjes. ‘O ja, dat doe je wel.’ Nu was het uitgesproken. Intussen kon hij nauwelijks ademen, de lucht leek zijn longen niet te bereiken.”

New York, Neuss en Costa Rica
Lenze belicht drie verschillende periodes uit Josef’s leven. De periode wanneer hij in 1939 zonder zijn familie Duitsland ontvlucht en emigreert naar New York, de periode tien jaar later als hij bij het gezin van zijn broer in Neuss gaat wonen, en de periode daarna wanneer hij naar Costa emigreert. Josef’s positie in de maatschappij en zijn kijk op de wereld verschilt tussen de periodes, waardoor het idee dat dit verschillende levens zijn goed past. De twee eerstgenoemde periodes vormen het grootste deel van het boek. Lenze zet New York zo neer dat de lezer zich zonder moeite daar kan wanen. Ze wisselt soepel tussen deze tijden, maar.. het verhaal is erg fragmentarisch. Dat is niet vreemd, gezien het gegeven dat het verhaal een grote tijdsspanne beslaat (zo’n vijftien jaar). Door de snelle wisseling tussen situaties en voorvallen, kan de lezer zich echter niet altijd even goed inleven en -voelen.

Kortom
De drie levens van Josef Klein geeft de lezer een nieuwe blik op de wereld. Door Duitse ogen wordt betrokkenheid bij de Nazi-onderwereld belicht, net als de gevolgen daarvan. Lenze’s vlotte schrijfstijl en de wisseling in tijd zorgen er, ondanks het fragmentarische karakter van het verhaal, voor dat het boek niet gemakkelijk weglegt. Het biedt veel stof tot nadenken en zal daarom zeker bijblijven.

Beoordeling